نیابت و مجاز1(مقدمه)

بسم الله الرحمن الرحیم

طبیعتا این بحث مخاطبین فروانی نخواهد داشت چون مقاله ای با موضوع تخصصی است هرچند که مصنفش متخصص نباشد.به عنوان مقدمه لازم است چند نکته بیان شود که مفید خواهد بود،در این نوشته میخواهیم به طرح مسئله ی نیابت و مجاز بپردازیم واینکه آیا مجاز حرفی مطابق قول کوفیین( در بحث نیابت حروف از یکدیگر) است یا بصریین و فائده ی آن را بیان کنیم. که خود طرح این مسئله نیازمند معرفی اجمالی چند کتاب و ادیب است وپس از آن تبیین اصل مسئله ودر نهایت نقد وبررسی آن.

فائده ی این بحث از عموم مخاطبان این نوشته مخفی نیست چرا که بحث مجاز در فهم معانی لطیف و دقیق قرآن و بعضی روایات دخیل است، که در تبیین مسئله با کمی دقت، خواننده ی محترم مسئله ی فوق را خواهد فهمید.

منابعی که ما از آن ها برای این تحقیق ارزشمند استفاده کردیم تعدادشان بیش از 20 مورد است فلذا ما برای جلوگیری از اطناب کلام ،مختصری از مهمترین آنها و اجمالی از شرح حال مؤلفین آن ها را بیان میکنیم.

1.مغنی اللبیب نوشته ابن هشام الانصاری: اکثر شما آن را میشناسید و در ابتدای کتاب مغنی مرسوم ایشان اجمالا معرفی شده است و کتاب او مرجع بسیاری از کتب دیگر است ولکن خطای نقلی نیز در کتب او دیده میشود.

2.معانی النحو نوشته دکتور سامرّائی(معاصر): کتابی است بس گرانمایه و زیبا .مصنف در این کتاب مسائلی را بیان کرده که واقعا بعضا جایشان در نحو خالی بوده است و حقّا معانی نحوی رابیان میکند، از نقدهای وارده بر این کتاب میتوان عدم رجوع مصنف به برخی کتب مرجع همچون شرح تسهیل ابن مالک ونیز خلط مباحث بلاغی با نحوی نام برد که البته نقد دوم در مواردی وارد نیست چرا که این دو علم در بسیاری از موارد باهم ممزوج اند وناگسستنی اند.

3.الدر المصون فی علم الکتاب المکنون نوشته ی سمین الحلبی: تقریبا بهترین تفسیر ادبی ای است که تاکنون نوشته شده است مؤلف آن شاگرد ابوحیان اندلسی است، که شاهکاری است در اعراب القرآن، مصنف متوفای قرن هشتم است.

4. اعراب قرآن زجاج : کتابی معتبر چرا که مصنف از متقدّمین در نحو است و یکی از اعضای مکتب بصره به شمار میرود.او استاد ابو علی فارسی بوده است.

5.معانی القرآن فرّاء: بشرح أیضا با این تفاوت که ارزش این کتاب بیشتر است از آن جهت که تنها کتاب موجود و باقی مانده از مکتب کوفه است، فراء شاگرد کسائی بوده و بعضا امام الکوفیین به او نیز اطلاق میشود.

6.مجاز القرآن نوشته ی ابو عبیده معمر بن مثنّی: قول معروفی است که او از خوارج است ولی در عالم علم تعصب در کارنیست،و از بزرگان بصره است شاگرد ابو عمرو بن علا بوده که او ازمتقدم ترین علمای بصره است.وی در قرن دوم از دنیا رفته است.

7.المفصل نوشته ی زمخشری: او صاحب تفسیر کشاف است که از متأخرین نحویین به شمار میرود المفصل کتاب نحوی اجتهادی اوست که ابن یعیش شرحی زیبا بر آن گماشته است که مجموعا در 10 جلد به چاپ رسیده است.

8.القتضب نوشته ی مبرد : او شاگرد سیبویه و از افاخم واکابر نحو بصره است کتاب دیگری نیز به نام الکامل دارد، اعتبار این کتاب از آن جهت که جزء قدیمی ترین کتب محسوب میشود بالا است.

9.معانی القرآن اخفش:مصنف فردی عجیب بوده است تاجائی که روشن فکر نحات نیز به او میگویند، شاگرد سیبویه وبصری ای که نظرات شاذ بسیار میداد ابن مالک در بسیاری از موارد در کتاب شرح تسهیل آراء او را برگزیده است.

10.اصول نحو ابن سراج: که اولین کتاب اصول نحو را نوشت که سبب بقاء وترویج مبانی مکتب بصره شد.

11.تهذیب اللغة نوشته ی ازهری: از بزرگترین ومعتبرترین و قدیمی ترین کتب لغوی است.

12.العین نوشته ی خلیل بن احمد: از معتبر ترین کتب لغت که مصنف استاد سیبویه واخفش بوده است، گفته شده او شیعه بوده است ولی جائی برای تعصب در مسائل علمی نیست.

13.همع الهوامع نوشته ی سیوطی: کتاب زیبای نحوی از سیوطی که اصلا با کتاب ضعیف بهجة المرضیّة از نظر علمی قابل مقایسه نیست.

تبیین مسئله و نقد وبررسی انشاالله در شماره ی بعد

ادامه دارد...

مهدی مهدوی